ماده ۱۸ قانون گذرنامه مصوب ۱۳۵۱با اصلاحات صورت گرفته مقرر می دارد :
برای اشخاص زیر با رعایت شرایط مندرج در این ماده گذرنامه صادر می‌شود:
۱- اشخاصی که کمتر از هجده سال تمام دارند و کسانی که تحت ولایت و یا قیمومت می‌باشند با اجازه کتبی ولی یا قیم آنان.
۲- مشمولین وظیفه عمومی با اجازه کتبی اداره وظیفه عمومی.
۳- زنان شوهردار ولو کمتر از ۱۸ سال تمام با موافقت کتبی شوهر و در موارد اضطراری اجازه دادستان شهرستان محل درخواست گذرنامه که مکلف است نظر خود را اعم از قبول درخواست یا رد آن حداکثر ظرف سه روز اعلام دارد کافی است. زنانی که با شوهر خود مقیم خارج هستند و زنانی‌که شوهر خارجی اختیار کرده و به تابعیت ایرانی باقی مانده‌اند از شرط این بند مستثنی می‌باشند.
بنابراین مشمولین شرایط خاص عبارتند از :
اطفال و محجورین با اجازه ولی یا قیم
به موجب بند یک این ماده، کلیه افراد زیر ۱۸ سال تمام، تنها مشروط به داشتن اذن ولی، امکان داشتن گذرنامه دارند. با توجه به ماده ۱۱۸۱ قانون مدنی، تنها پدر و جد پدری، «ولی» نامیده می‌شوند.
با توجه به ماده ۱۲۱۸ قانون مدنی «قیم»، برای صغاری که ولی ندارند، مجانین و افراد غیر رشید وضع می‌شود. طبیعت وضع چنین شرط قانونی به جهت حفظ و حمایت از حقوق کودکان و هرگونه سوءاستفاده و قاچاق اطفال است.
مشمولین وظیفه عمومی با اجازه سازمان وظیفه
به‌طور کلی مشمولین خدمت وظیفه عمومی امکان خروج از کشور را ندارند. لیکن سازمان وظیفه عمومی تحت شرایطی این اجازه را برای سفرهای خاصی صادر می‌کند. برای سفرهای علمی به دانشجویان، با گواهی اشتغال به تحصیلی که در آن تاریخ سفر، مقصد و علت سفر مشخص شده و به تایید وزارت علوم یا سازمان مرکزی دانشگاه آزاد و دانشگاه‌های علوم پزشکی رسیده باشد. همچنین این افراد باید برای سفرهای علمی کوتاه‌مدت ۵میلیون تومان نقد و برای تحصیل در دانشگاه‌های خارج مبلغ ۱۵ میلیون تومان نقدا یا به‌طور ضمانتنامه بانکی یا وثیقه ملکی به نفع سازمان به امانت بگذارند. همچنین برای سفرهای زیارتی به عراق، عربستان و سوریه تاییدیه بالا به اضافه چکی (برای سوریه نقدا) به مبلغ ۱۵ میلیون تومان، لازمه اخذ گذرنامه است.
سازمان‌ها و نهادهایی نیز مانند وزارت کشور، وزارت ورزش، باشگاه دانش‌پژوهان در خصوص المپیادها و غیره می‌توانند فرد مشمول را با تاییدیه خود به اداره گذرنامه معرفی کنند. مشمولین غایب به کلی امکان خروج از کشور را ندارند.
زنان شوهردار با اجازه شوهران
از ماده ۱۸ قانون گذرنامه، چنین برداشت می‌شود که اگر زن غیرشوهرداری، به سن کبر رسید، همانند مردان نیازی به اذن ولی ندارد.
مطابق با این بند، زنان شوهردار برای خروج از کشور نیاز به اجازه شوهر دارند؛ با این وصف، در صورتی که زنی ازدواج کرده باشد، برای خروج از کشور نیاز به اذن کتبی شوهر خود دارد؛ مراتب این اذن را شوهر باید در دفترخانه اسناد رسمی به اطلاع اداره گذرنامه برساند، البته مطابق با همین ماده، در موارد اضطراری به دادستان محل صدور گذرنامه این حق داده شده که ظرف سه روز از تاریخ درخواست زوجه به وی چنین اجازه‌ای را بدهد یا درخواست او را رد کند، البته قانونگذار هیچگونه مرجعی برای اعتراض به آن مشخص نکرده و به نظر می‌رسد نظریه دادستان قطعی باشد.
همچنین زوجه درصورت نیاز به سفر خارجی (برای مثال سفر حج) و عدم اجازه شوهر، می‌تواند دادخواستی را به دادگاه تقدیم دارد و دادگاه به وی چنین اجازه‌ای را راسا بدهد. در لایحه پیشنهادی قانون گذرنامه به زنان شوهردار برای یکبار چنین حقی جهت سفر به حج تمتع داده شده است.
همچنین زنان متاهل کارمند دولت برای صدور گذرنامه خدمت نیازی به اجازه همسر ندارند .
درادامه نظر مدیرکل دفتر بررسی‌های امور حقوقی معاونت امور زنان و خانواده را در خصوص خروج زنان از کشور می آوریم :
اشرف گرامی‌زادگان، مدیرکل دفتر بررسی‌های امور حقوقی معاونت امور زنان و خانواده، در خصوص قانون خروج از کشور زنان و دختران مطرح شده در مجلس ششم عنوان داشته است: «حذف ممنوعیت خروج از کشور زنان در آن مجلس به تصویب نرسید و حتی این موضوع در مجلس‌های بعدی نیز پیگیری نشد و با توجه به اینکه به گفته مسئولان خروج زنان از کشور بدون رضایت همسر از لحاظ شرعی مشکل دارد چنین قانونی مصوب نشد اما در مورد دختران بالای ۱۸ سال، بسیاری از مسئولان با این نظر مخالفت کردند که ضرورتی برای اجازه از پدر و ولی برای خروج از کشور دختر بالای ۱۸ سال وجود ندارد.»
او درباره قوانین مربوط به خروج دختران مجرد از کشور گفت: «امروز هیچ محدودیتی برای خروج از کشور دختران بالای ۱۸ سال وجود ندارد و هیچ قانونی برای رسمیت بخشیدن به محدودیت دختران برای خروج از کشور با اجازه پدر وجود ندارد و دختران می‌توانند برای ادامه تحصیل بدون کسب اجازه قانونی از پدر از کشور خارج شوند.»
اما این قوانین برای زنان متاهل متفاوت است. گرامی‌زادگان در این باره گفت: «زنان متاهل برای خروج از کشور نیاز به اجازه همسر دارند زیرا این موضوع با مساله تمکین در ارتباط است به طوری که زن باید صحبت همسر خود را مورد توجه قرار دهد و تنها با اجازه وی خارج شود.»
نکته جالب در اینجاست که زنان متاهلی که مسئولیت دولتی دارند از این ممنوعیت مستثنا هستند یعنی قانونگذار این حق را به آنها اعطا کرده است اما همین حق برای زنان نخبه و ورزشکار و یا عموم زنان جامعه وجود ندارد. مدیرکل امور حقوقی معاونت امور زنان و خانواده درباره این استثناها توضیح داد: «زنانی که مسئولیت‌‌های دولتی دارند و به ماموریت‌های دولتی خارج از کشور اعزام می‌شوند معمولا مشکلی ندارند زیرا دولت گذرنامه خدمت دولتی برای آنان صادر می‌کند به عنوان مثال اگر یک زن متخصص و مدیر از سوی دولت برای ماموریت به خارج از کشور اعزام شود دیگر مراحل اجازه همسر برای خروج از کشور را نمی‌گذراند زیرا گذرنامه خدمت دولتی دارد.»
وی ادامه داد: «زنان متاهل بدون سمت دولتی باید با مراجعه به دفاتر اسناد رسمی اجازه قانونی همسر برای خروج از کشور را دریافت کنند و یا اینکه در هنگام ازدواج، خروج از کشور را به عنوان یکی از شروط ضمن عقد مطرح و ثبت کنند زیرا زن می‌تواند در هنگام عقد برخی شروط و خواسته‌های خود را به صورت قانونی مورد توجه قرار دهد و اگر همسر در آن موقع اجازه دهد این اجازه به صورت کلی در تمام عمر زندگی مشترک دوام دارد.»
در نهایت اینکه برابر با ماده ۱۹ قانون گذرنامه در صورتی که موانع صدور گذرنامه بعد از صدور آن حادث شود یا کسانی که به موجب ماده ۱۸، صدور گذرنامه موکول به اجازه آنان است از اجازه خود عدول کنند، از خروج دارنده گذرنامه جلوگیری و گذرنامه تا رفع مانع ضبط خواهد شد.
بنابراین مردان اعم از متاهل و مجرد بالای ۱۸ سال بشرط داشتن معافیت یا کارت پایان خدمت و نیز زنان مجرد بالای ۱۸ سال مشروط بر اینکه اعم از مرد یا زن محجور نباشند نیاز به مجوز جهت اخذ گذرنامه و خروج از کشور ندارند .
لازم به ذکر است که موارد ذکر شده بر مبنای آخرین اصلاحات عنوان گردیده است .
