بدلیل اهمیت جنبه کیفری چک ابتدا به بررسی شکایت کیفری چک و ابعاد مختلف آن می پردازیم :
۱-ضمانت اجرای کیفری : قانون صدور چک در ماده ۷ خود ضمانت اجرای کیفری صدور چک بلامحل را بدین ترتیب معین کرده است :
الف- چنانچه مبلغ مندرج در متن چک کمتر از ده میلیون ریال باشد صادرکننده به حبس تا حداکثر ۶ ماه محکوم خواهد شد .
ب- چنانچه مبلغ مندرج در متن چک از ده میلیون ریال تا پنجاه میلیون ریال باشد صادرکننده به حبس از شش ماه تا یکسال محکوم خواهد شد .
ج- چنانچه مبلغ مندرج در متن چک از پنجاه میلیون ریال بالاتر باشد به حبس از یک تا دو سال و ممنوعیت از داشتن دسته چک به مدت دو سال محکوم خواهد شد
ضمنا” در ماده ۱۰ آمده است : چنانچه کسی با علم به بسته بودن حساب خود مبادرت به صدور چک نماید عمل وی در حکم صدور چک بلامحل خواهد بود و به حداکثر مجازات مندرج در ماده ۷ محکوم خواهد شد و مجازات تعیین شده غیر قابل تعلیق است .
ضمنا در ماده ۲۱ قانون چک آمده است : بانکها مکلفند کلیه حسابهای جاری اشخاصی را که بیش از یکبار چک بی محل صادر کرده و تعقیب آنها منتهی به صدور کیفرخواست شده باشدبسته و تا سه سال به نام آنها حساب جاری دیگری باز ننمایند.
لذا چنانچه در مواد فوق الذکر عنوان گردید صدور چک بلامحل جرم تلقی و مجازات آن بشرح فوق باتوجه به مبلغ چک و تعداد دفعات برگشتی شامل حبس و محرومیت از افتتاح حساب جاری خواهد بود.
زمان های مقرر در شکایت کیفری چک :
۱-چک بایستی ظرف مدت ۶ ماه از تاریخ صدور برگشت بخورد.
۲-در خصوص چک برگشتی باید ظرف مدت ۶ ماه از تاریخ برگشت شکایت کیفری مطرح گردد.
۳-چنانچه از تاریخ شکایت درخصوص چک تا مدت پنج سال حکم صادر نشده باشد و یا حکم صادر ولی تا مدت پنج سال از تاریخ قطعیت حکم اجرا نشده باشد در آنصورت موضوع مشمول مرور زمان شده و قابل پیگیری نخواهد بود.
چک هایی که فاقد جنبه کیفری هستند :
۱-در صورتی که ثابت شود چک سفید امضا داده شده است
۲-درصورتی که در متن چک وصول آن منوط به تحقق شرطی شده باشد .برای مثال در متن آن عنوان شده باشد: دروجه حسن در صورت انجام معامله اتومبیل شماره فلان
۳-چنانچه در متن چک قید شود بابت تضمین معامله یا انجام تعهد
۴-چنانچه بدون قید در متن چک ثابت شود که وصول وجه آن منوط به تحقق شرطی بوده یا چک بابت تضمین انجام معامله یا تعهدی است . برای مثال در اجاره نامه شماره چک قید شده و ذکر گردیده باشد چک بابت تضمین پرداخت اجور اخذ گردیده است .
۵-در صورتی که ثابت گردد چک بدون تاریخ صادر شده و یا تاریخ واقعی صدور چک مقدم بر تاریخ مندرج در متن چک باشد ( بعبارت دیگر چک روز نباشد)
برای مثال چنانچه چکی در تاریخ اول اردیبهشت بتاریخ دوم اردیبهشت صادر گردد چک مذکور فاقد جنبه کیفری است . اثبا وعده دار بودن چک با قرارداد و یا رسید و یا شهادت شهود و یا قید تاریخ صدور در کنار امضا ویا دلایل اثباتی دیگر امکان پذیر است.
ضمنا” چنانچه چکی بدون تاریخ صادر شده باشد و بعدا تاریخ در آن قید گردد نیز فاقد جنبه کیفری خواهد بود. این موضوع توسط کارشناسان خبره خط شناسی قابل تشخیص است .
۶-چنانچه ثابت شود چک مفقودی بوده یا سرقت یا جعل شده یا از طریق کلاهبرداری یا خیانت در امانت یا جرایم دیگری تحصیل گردیده است .
۷-چنانچه ثابت شود چک بابت معاملات نامشروع و یا بهره ربوی صادر شده است .
۸-چنانچه صادر کننده چک قبل از تاریخ شکایت کیفری وجه چک را نقدابه دارنده آن پرداخته یا با موافقت شاکی خصوصی ترتیبی برای پرداخت آن داده باشد یا موجبات پرداخت آنرا در بانک محال علیه فراهم نماید.
نکته : چنانچه شاکی پس از شکایت کیفری چک را به دیگری انتقال دهد یا حقوق خود را بهر نحو دیگری در خصوص چک به دیگری واگذار نماید جنبه کیفری چک ساقط خواهد شد .(مگر درصورت انتقال قهری مانند ارث )
ضمنا” لازم به ذکر است وجود چک در دست صادرکننده دلیل پرداخت وجه آن و انصراف شاکی از شکایت است .
چه کسی میتواند شکایت کیفری مطرح کند ؟
دارنده چک میتواند شکایت کیفری مطرح نماید و دارنده چک کسی است که برای اولین بار چک را به بانک ارایه داده است و چنانچه ذکر گردید چنانچه پس از برگشت چک به شخص دیگری منتقل شود فاقد جنبه کیفری خواهد بود. دارنده چک اعم از کسی است که چک دروجه او صادر شده یا بنام او پشت نویسی شده یا حامل چک در مورد چکهای حامل یا قایم مقام قانونی آنان ( وراث و…)
چنانچه دارنده بخواهد چک را بوسیله شخص دیگری به نمایندگی از طرف خود وصول کند و حق شکایت کیفری وی محفوظ باشد باید هویت و نشانی خود را با قید نمایندگی شخص مذکور در پشت چک قید کندو در اینصورت چک بنام صاحب چک برگشت می خورد و حق شکایت کیفری وی محفوظ خواهد بود.
بر علیه چه کسانی میتوان در خصوص چک شکایت کیفری مطرح نمود؟
در خصوص چک صرفا” میتوان بر علیه صادر کننده چک شکایت کیفری مطرح نمود و امضا کننده چک مسوولیت کیفری خواهد داشت مگر در مواردی که چک به وکالت یا نمایندگی از طرف صاحب حساب صادر شده باشد و امضا کننده ثابت نماید که عدم پرداخت مستند به عمل صاحب حساب یا وکیل یا نماینده بعدی است که در اینصورت کسی که موجب عدم پرداخت شده از نظر کیفری مسوول خواهد بود و امضا کننده مسوولیت کیفری نخواهد داشت .
ضمنا چنانچه صادرکننده چک شخص حقوقی ( شرکت – سازمان و…) باشد بر علیه امضاکننده چک میتوان شکایت کیفری مطرح نمود و شخص حقوقی قابل تعقیب کیفری نمی باشد .
لازم به ذکر است که ظهر نویس (کسی که پشت چک را امضا نموده و صادرکننده نبوده است )در خصوص چک هیچ نوع مسوولیت کیفری نخواهد داشت و قابل تعقیب نخواهد بود.لذا در مواردی که اقدام به اخذ چک فرد دیگری به اعتبار امضا کننده پشت چک میشود باید توجه داشت که امضا کننده پشت چک مسوولیت کیفری ندارد.
ضمنا لازم به ذکر است که چنانچه چک با سو نیت صادر شود و مشمول عناوین دیگر مجرمانه از جمله جعل کلاهبرداری یا غیره باشد هرچند نمیتوان در صورت عدم وصف کیفری چک آنرا تعقیب نمود لیکن ممکنست مشمول عناوین مجمانه دیگر قرار گیرد و قابل تعقیب و مجازات باشد وچه بسا مجازات سنگینتری به اقدام صورت گرفته تعلق گیرد.
تدوین: سید رضا پورطراح وکیل پایه یک دادگستری
